Logo Polskiego Radia
Print

Як разьмежаваць усходнеславянскія гаворкі на Падляшшы?

PR dla Zagranicy
Nina Barszczewska 01.12.2018 11:17
Слабое выкарыстаньне беларускае мовы ў Беларусі не спрыяе захаваньню яе па-за межамі.
commons.wikimedia.org/Danvoo/CC BY-SA 3.0

Паўсюдны працэс глябалізацыі ды рост значэньня прэстыжных моваў, а асабліва ангельскае, у вялікай ступені вядзе да маргіналізацыі нацыянальных моваў, што можа спрычыніцца нават да іх заніканьня. Гэты працэс закранае перш за ўсё тыя мовы, якімі карыстаецца невялікая колькасьць носьбітаў. З усіх славянскіх моваў на першае месца, на жаль, высоўваецца беларуская мова, якая ў выніку русыфікацыйных працэсаў зьведзена да другараднае ролі. З працягам тэмы НБ.

Слабое выкарыстаньне беларускае мовы ў самой Беларусі, нягледзячы на ейны дзяржаўны статус, не спрыяе, зразумела, захаваньню яе па-за межамі, у тым ліку на Падляшшы. У польскіх абставінах авалоданьне дзяржаўнай мовай краіны зьяўляецца неабходнай умовай грамадзкага авансу насельніцтва, якое эмігравала зь беларускамоўных вёсак у польскамоўныя гарады. Нягледзячы на гэта, на Падляшшы мясцовыя ўсходнеславянскія гаворкі выказваюць жывучасьць па сёньняшні дзень.

Фанэтычна яны дыфэрэнцыяваныя: ад акаючых і дзекаючых / цекаючых на поўнач ад ракі Нараў праз паласу гаворак з украінскімі рысамі да тыпова украінскіх, што вынікае з пасяленчых працэсаў: з ваколіц Горадні й Ваўкавыска ды Берасьця й Валыні. Найбольшыя разыходжаньні сярод дыялектолягаў выклікаюць гаворкі на поўдзень ад ракі Нараў, якія сыходныя зь берасьцейска-пінскімі гаворкамі, што належаць да ўкраінскага моўнага генатыпу, але адначасова падлягаюць натуральным беларускім уплывам, выкліканым беларускай нацыянальнай сьвядомасьцю на гэтай тэрыторыі ды навучаньнем беларускае мовы ў школах розных узроўняў – ад дзяцячых садкоў праз пачатковыя школы, гімназіі да агульнаадукацыйных ліцэяў.

Падляскае беларуска-ўкраінскае памежжа сьведчыць пра тое, як складана правесьці клясыфікацыю пэрыфэрыйных гаворак і адназначна аднесьці іх да канкрэтнае мовы. Разьмежаваньне ўсходнеславянскае мовы жыхароў Падляшша праводзіцца шляхам ілюстрацыі ізаглёсаў, якія паказваюць на рысы, характэрныя для беларускае і ўкраінскае моваў. Гэта: пашырэньне аканьня ды цеканьня й дзеканьня, значыць, рысаў, тыповых для беларускае мовы; а таксама рысаў, характэрных для ўкраінскае мовы, такіх як дыспаляталізацыя губных і зубных зычных перад галоснымі пярэдняга раду е і і, напр. вэсна, дэнь, ходыты, робыты; ды мяккае вымаўленьне этымалягічнага ц, напр. укр. хлопэць – бел. хлопец.

Сёньняшняя мяжа паміж гаворкамі акаючымі й окаючымі амаль дакладна супадае зь гістарычнай мяжою паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Каронай. У беларускіх гаворках, якія мяжуюць з мазавецкімі, назіраецца мазурэньне, значыць неадрозьніваньне ч - ц, ш - с, ж - з ды вымаўленьне тыпу: цалавек, салік, заба.

Падзел Беласточчыны на тры часткі: заходнюю, паўночна-ўсходнюю ды паўднёвую адбываецца таксама з увагі на лексічную дыфэрэнцыяцыю, што паказала Эльжбета Смулкова ў працы Słownictwo z zakresu uprawy roli w gwarach wschodniej Białostocczyzny na tle wschodniosłowiańskim.

Пучок ізалексаў заходняга напрамку, які праходзіць з поўначы на поўдзень, аддзяляе ўсходнеславянскія лексэмы ад польскіх, напр. пэрэвесло – пас, пожня, стэрняржыско, ток – клепіско, жменя – гарсьць, хаця гэтая мяжа ня надта вострая, і застаецца даволі шырокая паласа, дзе ў навакольных польскіх мясцовасьцях ды ў маўленьні білінгвальнага насельніцтва выступаюць усходнеславянскія калькі, напр. пшэвёнсло < пэрэвесло.

Пучкі ізалексаў паўночна-ўсходняга й паўднёвага напрамкаў адлюстроўваюць дыфэрэнцыяцыю ўсходнеславянскіх гаворак. Пучок ізалексаў паўночна-ўсходняга напрамку (напр. сьвеэрэн vs. паўднёвага шпіxлер, мякіна - полова, веялка - шопэлька) супадае з падзелам на гаворкі акаючыя і окаючыя.

У сваю чаргу пучок ізалексаў паўднёвага напрамку (клуня vs. паўночнага гумно, адрына; стэрняпожня, ржыско; розплуга – бараз­на) праходзіць уздоўж ракі Нараў і на паўднёвы ўсход ад Белавежы, так як мяжа паміж гаворкамі дзекаючымі / цекаючымі і з захаванымі мяккімі д’ / т’ (напр. хадзіці / ходіті), што сьведчыць пра супадзеньне тэрыторыі выступаньня згаданых фанэтычных рысаў і лексічных.

Найчасьцей гэта бацькі вырашаюць, у якой мове выхоўваюць сваіх дзяцей. Гэтай мовай зьяўляецца альбо родная мова ці гаворка бацькоў, альбо дзяржаўная мова краіны, у якой жывуць. Даволі частымі бываюць сытуацыі, калі дзіця выхоўваецца ў дзьвюх мовах, а нават калі расьце ў шматмоўі, як у выпадку эмігрантаў ці нацыянальных мяншынь на памежных тэрыторыях.

У выпадку заходняга памежжа Беларусі гэта можа быць польская мова і/альбо беларуская, альбо беларуская гаворка ў вёсках, часам таксама летувіская мова, і дадаткова на гэты моўны канглямэрат накладаецца яшчэ расейская мова. У сваю чаргу на Падляшшы – гэта польская мова і/альбо беларуская мова, альбо беларуская гаворка на поўнач ад ракі Нараў, а на поўдзень ад яе – гаворка з украінскімі рысамі.

Неабходнасьць сужыцьця на дадзенай тэрыторыі прадстаўнікоў як мінімум дзьвюх нацыяў вядзе да ўзьнікненьня білінгвізму, інакш кажучы, двухмоўя. Пра наступствы двухмоўя на Падляшшы слухайце праз тыдзень.

Ніна Баршчэўская

Print
Copyright © Polskie Radio S.A Пра нас Кантакт