Надзея Хадасевіч нарадзілася ў Беларусі, працавала ў Польшчы, а потым у Францыі. Яна карысталася незвычайнай папулярнасьцю ў Савецкім Саюзе.
Сёлета ў канцы траўня ў Варшаве праходзіў фэстываль “Беларуская культура ў панараме”, арганізаваны Культурным цэнтрам Беларусі пры пасольстве Беларусі ў Польшчы і катэдрай беларусістыкі Варшаўскага ўнівэрсытэту. Падчас фэстывалю зь лекцыяй пра мастачку, ураджэнку Беларусі Надзю Хадасевіч-Лежэ выступіла Караліна Зыховіч, супрацоўніца варшаўскай Нацыянальнай галерэі мастацтва Zachęta.
Афіша культурнай акцыі "Беларуская культура ў панараме", на якой К. Зыховіч выступіла зь лекцыяй пра Н. Хадасевіч-Лежэ (Варшава, травень 2018 г.)
Сп-ня Зыховіч стала адным з арганізатараў выстаўкі Хадасевіч-Лежэ ў Лодзі, у тамтэйшым Музэі сучаснага мастацтва.
Сёлета ў выдавецтве Universitas павінна выйсьці кніга Зыховіч пра Хадасевіч-Лежэ.
Караліна Зыховіч на адкрыцьці выстаўкі ў Лодзі "Чырвоная матэрыя. Надзя Лежэ" (25 траўня 2018 г.) Фота: A. Taraska-Pietrzak, Muzeum Sztuki w Łodzi, facebook.com/karolina.zychowicz
Караліна Зыховіч: Надзея Хадасевіч-Лежэ нарадзілася ў 1904 годзе ў Асецішчы, недалёка ад Віцебску. Але яе сям’я паходзіла зь Зембіна, што знаходзіцца пад Менскам. Яе сям’я была бедная, мела сялянскае паходжаньне. Як успамінала Лежэ, усяго ў сям’і было дзявЯцера дзяцей, яны жылі бедна, ня мелі нават лыжак. Бацька мусіў лыжкі сам стругаць з дрэва.
Надзея ў раньнім узросьце зацікавілася мастацтвам. Але ў сям’і не падтрымлівалі яе захапленьня.
Таму Надзея неўзабаве пераехала ў Смаленск, дзе пачала вучыцца ў польскага мастака Ўладыслава Стшаміньскага. Стшаміньскі ў той час належаў да савецкіх авангардыстаў, але пазьней перабраўся ў Польшчу.
16-гадовая Н. Хадасевіч. З кнігі Л. Дубенскай "Рассказывает Надя Леже" (Масква, 1981)
Але Надзея, жывучы ўжо ў Францыі, у 1960-я гады, зьмяняла сваю біяграфію, бо хацела сябе прадставіць як вучаніцу Казіміра Малевіча. Таму сьцьвярджала, што была вучаніцай Малевіча, а не Стшаміньскага. Але Надзея магла мець сувязь з Малевічам, бо, як вядома, ён прыяжджаў у той час зь Віцебску ў Смаленск і выкладаў там.
Аднак Хадасевіч была ўсё ж вучаніцай Стшаміньскага, які, праўдападобна, пераканаў яе паехаць у Польшчу і вучыцца ў Варшаве, у школе прыгожых мастацтваў. З таго часу Надзея пачала фігураваць у гісторыі польскага мастацтва як Ванда Хадасевіч-Грабоўска. У архіве варшаўскай Акадэміі прыгожых мастацтваў захоўваецца яе жыцьцяпіс, дзе яна піша: “Я, Ванда Надзея Хадасевічуўна, нарадзілася ў мясцовасьці Асецішча, у польскай каталіцкай сям’і...”.
У школе прыгожых мастацтваў у Варшаве Надзея знаёміцца са Станіславам Грабоўскім, польскім мастаком, зь якім пасьля двух гадоў жыцьця ў Варшаве выехалі ў Парыж. Там у 1929 годзе Надзея прымала ўдзел у выстаўцы сучаснага польскага мастацтва.
Надзя Лежэ сьцьвярджае ў сваіх успамінах, што Варшава была толькі прыпынкам да Парыжу.
Часопіс "Sztuka Współczesna", які выдавала Н. Хадасевіч. З кнігі Л. Дубенскай "Рассказывает Надя Леже" (Масква, 1981)
Мастачка, якую мы сёньня ведаем як Надзю Лежэ, пачала так сябе называць толькі з 1952 году, калі выйшла замуж за вядомага мастака Фэрнана Лежэ, і да канца жыцьця — гэта значыць, да 1982 году.
Але раней вельмі доўга гуляла са сваёй ідэнтычнасьцю. Ванда гучала вельмі па-польску. Надзя — ужо менш.
На мяжы 1940-х і 1950-х гадоў, калі мастачка далучаецца да сацрэалістычнага руху, яна пачынае называць сябе Надзя Пятрова, што гучыць вельмі па-расейску.
З таго самага часу вядомы працы, якія падпісаны Надзя Баке. Баке — гэта быў яе тагачасны партнэр, які зьяўляўся мастацкім дырэктарам акадэміі Лежэ. Баке і Надзя рабілі выгляд, што зьяўляюцца мужам і жонкай. Але ўрэшце ў 1952 годзе мастачка становіцца Надзяй Лежэ. А часам фігуруе як Надзя Хадасевіч-Лежэ.
Музэй у Зембіне. Партрэт Ф. Лежэ -- мазаіка работы Н. Хадасевіч-Лежэ
Фота: Караліна Зыховіч
У 1932 годзе мастачка ўступіла ў Камуністычную партыю Францыі, пачалася сябе атаясамліваць з Савецкім Саюзам. І таму пазьней у францускай літаратуры пра яе пісалі як пра расейскую мастачку.
І ўсё ж у 1960-1970-я гады яна сябе адчувала беларускай, наведвала тады Менск, Зембін.
У Менску ў Нацыянальным мастацкім музэі захоўваюцца яе працы, якія мастачка сама туды перадала. У Зембіне ў доме культуры захоўваюцца вельмі прыгожыя мазаікі. Частка гэтых мазаік раней была ў Дубне, у Маскоўскай вобласьці, у Расеі.
Калі да Надзеі Хадасевіч-Лежэ прыйшла сусьветная слава, калі яна стала сапраўды вядомай мастачкай?
Караліна Зыховіч: Гэта адбываецца якраз цяпер, у гэты момант. Бо ўсё больш людзей пачынае ёю цікавіцца.
А ўвогуле першым гісторыкам мастацтва, які зацікавіўся Надзяй Хадасевіч-Лежэ, была Сара Ўілсан, якая працуе ў Лёндане. Яна вельмі вядомы прафэсар па гісторыі мастацтва, займаецца францускім мастацтвам, мастацтвам зьвязаным з камунізмам. Яе самы раньні артыкул пра Надзю Лежэ, з тых, што мне вядомы, быў напісаны ў 2004 годзе. Калі ў Варшаве ў 2006 годзе праходзіла выстаўка Фэрнана Лежэ, то Сара Ўілсан прачытала лекцыю пад назвай “Расейская муза”.
На адкрыцьці выстаўкі ў Лодзі "Чырвоная матэрыя. Надзя Лежэ" (25 траўня 2018 г.) Фота: A. Taraska-Pietrzak, Muzeum Sztuki w Łodzi, facebook.com/karolina.zychowicz
Не хачу сябе рэклямаваць, але тая выстаўка, якая адбываецца цяпер у Лодзі, зьяўляецца першай саліднай экспазыцыяй твораў Надзі Хадасевіч-Лежэ ў такім сур’ёзным музэйным цэнтры.
Музэй у Лодзі вядомы на ўвесь сьвет сваёй калекцыяй авангарднага мастацтва, якую ў 1929 годзе стварала ў тым ліку Надзя — тагачасная Ванда Хадасевіч-Грабоўска.
Сёлета ў верасьні ў Францыі павінна выйсьці кніга альбоманага фармату Nadia la Rouge, што значыць “Чырвоная Надзя”. Сярод чатыроў аўтараў кнігі — праўнучка мастачкі Натальля Самойлаў.
Таму, як мне здаецца, Надзя Лежэ — гэта мастачка, якую мы цяпер толькі адкрываем.
Якія кантакты з Польшчай Надзея Хадасевіч падтрымлівала ў пасьляваенны пэрыяд?
Караліна Зыховіч: Гэтых кантактаў было няшмат. Як сьцьвярджае адзін з францускіх калекцыянэраў, Надзя пакрыўдзілася на Польшчу за тое, што польскі муж біў яе зь дзіцем. Магчыма, гэта магло мець уплыў на тое, што Надзя перастала любіць Польшчу.
Тым ня менш, калі ў 1948-1949 гадах Парыж наведвалі польскія студэнты, Надзя зь імі сустракалася і празь іх перадавала працы Фэрнана Лежэ ў Польшчу. Таксама падарыла некалькі керамічных работ Фэрнана Лежэ Нацыянальнаму музэю ў Варшаве, правяла яго вялікую выстаўку ў 1975 годзе ў Варшаве. Усе журналісты былі ўражаны тым, што яна выступала па-польску. Яна таксама расказала пра вучобу ў варшаўскай школе прыгожых мастацтваў, але дадала, што навучаньне тут было ня вельмі цікавае. Затое ўспомніла пра Смаленск, дзе, паводле яе слоў, было супэравангарднае мастацтва.
Пікасо, Фэрнан і Надзя Лежэ ў гасьцях у Пікасо ў Валёрысе. З кнігі Л. Дубенскай "Рассказывает Надя Леже" (Масква, 1981)
Сувязі з Польшчай пасьля вайны былі ў Надзі Лежэ вельмі нязначныя. Затое яна шмат езьдзіла ў Маскву. Здаецца, нават мела дачу пад Масквой. Мела шмат заказаў, многа канктаў з савецкім эстэблішмэнтам. І натуральна, езьдзіла ў Менск, Зембін, падтрымлівала там сувязі са сваякамі.
І яшчэ я ведаю, што Надзя хацела рабіць мазаікі ў менскім Палацы спорту. Але, на жаль, гэта ідэя не была ажыцьцёўлена.
Віктар Корбут
Слухайце, калі ласка, далучаныя гукавыя файлы: інтэрв'ю на польскай мове і ў перакладзе на беларускую