Наколькі моцна расейскія СМІ ўплываюць на настроі беларусаў? Ці Беларусь насамрэч бясьсільная перад расейскай прапагандай? На гэтую тэму мы размаўляем зь беларускім палітолягам, выкладчыцай Міжнароднага гуманітарна-эканамічнага інстытуту Вольгай Харламавай. На Кангрэсе дасьледчыкаў Беларусі, які нядаўна завершыўся ў Коўне (Летува), дасьледчыца расказала, навошта Расея з пачатку 2000-х масава вырабляе сэрыялы пра міліцыянтаў, спэцназаўцаў і СМЕРШаўцаў, як беларусы ўспрымаюць расейскую тэлепрапаганду і які эфэкт мае пашырэньне вышыванак і сацыяльнай рэклямы на беларускай мове.
Спадарыня Вольга, падчас свайго выступу, вы расказалі пра інфармацыйныя апэрацыі, якія праводзіць Расея ды іншыя дзяржавы, каб схіліць на свой бок мясцовае насельніцтва ў замежных краінах. Што такое інфармацыйная апэрацыя?
Вольга Харламава: Калі казаць вельмі спрошчана – то гэта ўплыў. Уплыў на сваіх, на чужых, на каштоўнасьці грамадзтва, на фармаваньне паняцьцяў пра тое, хто свой, а хто чужы, што зьяўляецца дабром, а што злом, што правільна, а што няправільна.
Вы казалі пра тое, што Расея праводзіць стратэгічныя, доўгатэрміновыя інфармацыйныя апэрацыі ў суседніх краінах вельмі даўно – ад пачатку 2000-х гадоў. Ці не маглі б вы прывесьці прыклады такіх апэрацыяў?
Вольга Харламава: Самыя простыя прыклады, зь якімі мы сустракаемся штодня – гэта тэлесэрыялы, ток-шоў, кнігі – у тым ліку кнігі псэўдагістарычныя. Пачынаючы з 2000-х гадоў Расея пачала масава выпускаць сэрыялы пра «мянтоў» – супрацоўнікаў праваахоўных ворганаў. У любым сучасным сэрыяле праваахоўнікі – гэта тыя, на кім трымаецца стабільнасьць і дабрабыт грамадзян. У некаторых сэрыялах расейскія спэцназаўцы дзейнічаюць на тэрыторыі як мінімум суседніх краінаў. Такім чынам у грамадзянаў суседніх дзяржаваў выхоўваюць перакананьне, што дзеяньні расейскіх сілавікоў нясуць карысьць ня толькі Расейскай Фэдэрацыі, але й народам суседніх краінаў – перш за ўсё Ўкраіны й Беларусі. У якасьці прыклада магу прывесьці расейскі сэрыял пра спэцназаўцаў «Морские дьяволы». У ім галоўныя героі часам дзейнічаюць на тэрыторыі Ўкраіны. Фільм здымаюць, падаецца, з 2010 году. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што калі расейскія «зялёныя чалавечкі» зьявіліся на Крыме, мясцовыя жыхары ўспрынялі гэта як працяг сэрыяла пра расейскіх «абаронцаў».
Ці можна назваць расейскія сэрыялы пра «мянтоў», СМЕРШаўцаў, спэцназаўцаў, якія пачалі масава выходзіць у сьвет у 2000-я гады, прадуктам мэтанакіраванай палітыкі дзяржавы? Можа, гэта праява сучаснай расейскай масавай культуры, якая арыентуецца на гледача? А глядач патрабуе фільмаў пра паліцыянтаў і СМЕРШаўцаў...
Вольга Харламава: Зараз глядач сапраўды патрабуе такіх сэрыялаў. Я думаю, што цяпер яны зьяўляюцца збольшага камэрцыйнымі праектамі. Але калі іх пачыналі здымаць у пачатку 2000-х, глядач патрабаваў зусім іншага. Глядач патрабаваў гісторыяў пра «воров в законе», сэрыялаў пра тое, якія міліцыянты кепскія, карумпаваныя й непатрэбныя. На той момант, я ўпэўненая, Расейская Фэдэрацыя фінансавала такія сэрыялы. Прыцягнуць вядомых актораў і рэжысёраў каштуе немалых грошаў. І гэтыя грошы былі ў дзяржавы.
Пасьля таго, як Расея анэксавала Крым і распаліла вайну ва Ўкраіне, у расейскамоўнай мэдыяпрасторы разгарэлася сапраўдная інфармацыйная вайна. Шматлікія беларускія й замежныя экспэрты кажуць, што Беларусь абсалютна безабаронная перад інфармацыйным уплывам Расеі. Любая дэзінфармацыя, паказаная пракрамлёўскімі тэлеканаламі, будзе ўспрынятая беларусамі як праўда. Людзі ў яе павераць і пачнуць дзейнічаць так, як ім загадваюць у Маскве. Скажыце, калі ласка, ці пагаджаецеся вы з такой думкай?
Вольга Харламава: Не, не пагаджаюся. Я прадстаўнік аптымістычнага лягеру. Я лічу, што беларусы, дзякуючы пэўным акалічнасьцям грамадзка-палітычнага разьвіцьця, даволі скептычна ставяцца да сродкаў масавай інфармацыі. Сэрыялы ўспрымаюцца збольшага як мастацкія фільмы, а не як дакумэнтальныя стужкі й тым больш не як загад да дзейнасьці. У параўнаньні з украінцамі, значна большая частка беларусаў выяжджала за мяжу. Сацыялягічныя дасьледаваньні апошніх гадоў паказвалі, што 80% жыхароў Луганскай і Данецкай вобласьцяў не бывалі нават у іншых рэгіёнах Украіны. Адпаведна, інфармацыю, якой яны апэравалі, яны бралі з тэлебачаньня. А ва ўсходняй і паўднёва-ўсходняй Украіне дамінавалі расейскія тэлеканалы.
У апошні год-два ў Беларусі кажуць пра «мяккую беларусізацыю». У грамадзтве ажывае інтарэс да беларускай мовы. Як дзяржава, так і грамадзкія актывісты папулярызуюць беларускі арнамэнт, вышыванкі. Наколькі гэта сур’ёзная тэндэнцыя? Ці ў стане вышыванкі выхаваць патрыятызм і супрацьстаяць сэрыялам пра спэцназаўцаў, СМЕРШаўцаў і добрых расейскіх «мянтоў»?
Вольга Харламава: «Мяккая беларусізацыя» – гэта не тэндэнцыя апошніх месяцаў. Яна ідзе ўжо гады два. Згадайце, калі на вуліцах Менска зьявілася рэкляма «Смак беларускай мовы» ці «Маё першае слова»? Спэцыфіка беларускай сацыяльнай рэклямы заключаецца ў тым, што каб яе разьмясьціць, трэба атрымаць згоду Міністэрства культуры й мясцовага гарадзкога выканаўчага камітэту. Калі яны гэты дазвол даюць – значыць гэты дазвол прыйшоў з самага верху. Дазвол зьверху можа прыйсьці толькі як частка нейкай стратэгічнай кампаніі. Хацелася б верыць, што гэтая кампанія будзе мець станоўчыя вынікі. Яна іх ужо мае. Нават тое, што пачалі выходзіць падручнікі па гісторыі Беларусі на беларускай мове – гэта вельмі станоўчы вынік.
Такім чынам, нашую размову можна падсумаваць аптымістычным сьцьвярджэньнем, што Беларусь здольная сябе абараніць у выпадку інфармацыйнай агрэсіі, і што прапаганда, зь якога б боку яна не сыходзіла, даволі скептычна ўспрымаецца беларускімі грамадзянамі.
Вольга Харламава: Менавіта так.
Размаўляў Аляксандар Папко